لهجه سنقرى زبان تركى- توركجه نين سۇنقور لهجه سى

سؤزوموز

 

لهجه سنقرى زبان تركى- توركجه نين سۇنقور لهجه سى 

 

١- مناطق ترك نشين در استان هاى كردستانى كرمانشاه و كردستان دو دسته اند:

الف- مناطق پيوسته اى كه ادامه نواحى ترك نشين استان هاى مجاور آذربايجانى (آذربايجان غربى٬ زنجان و همدان) اند. اينها بخشى از ناحيه پيوسته ترك نشين شمال غرب كشور و يا آذربايجان ائتنيك هستند كه در تقسيمات ادارى نامناسب فعلى به استانهاى كردستانى ضميمه شده اند. اين مناطق عموما در دو شهرستان "بيجار" و "قروه" از استان كردستان و شهرستان "سنقر" از استان كرمانشاهان قرار دارند.

ب- مناطقى كه به صورت جزاير منفرد زبانى تركى در دريايى از هموطنان كرد و لر و ... در استانهاى كردستانى قرار گرفته اند. اينگونه جزاير زبانى تركى علاوه بر سه شهرستان فوق٬ در ديگر شهرستانهاى استانهاى كردستانى كرمانشاه و كردستان نيز يافت مىشوند. يكى از بزرگترين اين جزاير تركى٬ شهر سنقر در شهرستان سنقر استان كرمانشاهان است.

 

٢- در ايران زبان تركى به معنى خاص (تركى= تركى ايرانى=تركى آذرى) داراى سه گروه لهجه عمده لهجه هاى آذربايجانى٬ لهجه هاى خراسانى و لهجه سنقرى است. لهجه سنقرى زبان تركى در حاليكه لهجه اى از زبان تركى (=تركى ايرانى= تركى آذرى) شمرده مىشود٬ به عقيده غالب تركى شناسان لهجه اى جدا از لهجه هاى آذربايجانى زبان تركى است. (هرچند برخى از تركىشناسان٬ از جمله گ. دورفر٬ لهجه سنقرى زبان تركى را جزء لهجه هاى آذربايجانى زبان تركى دانسته اند).

 

نوشته كوتاه زير كه آنرا از كتاب "سيرى در تاريخ زبان و لهجه هاى تركى" [(چاپ سوم): دكتر جواد هئيت . نشريات پيكان٫ ٫ تهران٫ چاپ سوم٬ سال ١٣٨٠ ٬ تيراژ ٣٠٠٠ ٬ قيمت ٣٠٠٠ تومان٬ شابك ٣-١٦٦-٣٢٨-٩٦٤ ] گرفته ام٬ حاوى اطلاعات مختصر و مفيدى در باره لهجه سنقرى زبان تركى است. 

 

براى ايجاد امكان مقايسه٬ معادلهاى كلمات تركى ذكر شده به لهجه سونقورى در نوشته را٬ در داخل [ ] به تركى معيار نشان دادم. مثلا "قرقه" [قارقا] (كلاغ). كلماتى كه معادلشان را نشان نداده ام آنهائى هستند كه عينا در تركى معيار نيز بكار مىروند. مثلا "پيس" (بد). توضيحات داخل (پارانتزها) مربوط به اصل نوشته اند مانند "كلاغ" و "بد" در دو مثال فوق.

 

مهران بهارى

-----------------------------------------

تركى سنقرى (سونقور)-  دكتر جواد هئيت

 

تركى سنقرى لهجه اى است از لهجه هاى تركى ايرانى كه زبان مادرى مردم شهر كوچك سنقر در ٨٣ كيلومترى شمال شرقى كرمانشاه و ده اطراف آن (قلعه فرهادخان و غروه) مىباشد. مردم اطراف اين نواحى كرد و فارس اند و در نقاط دورتر ترك زبان هستند [منظور ترك مىباشد]. اين لهجه تركى اولين بار توسط ويندفور windfuhr و بعدا بوسيله پرفسور گ. دورفر (استاد زبانهاى تركى دانشگاه گوتينگن آلمان) بررسى و شرح داده شده است.

 

ما بعد از مطالعه مقاله پرفسور دورفر به سنقر مسافرت كرديم و شخصا در محل زبان سنقرى را مورد بررسى قرار داديم. نوشته اخير خلاصه اى از بررسيهاى شخصى با مقايسه نوشته هاى دورفر مىباشد.

 

در طول جنگ ايران و عراق هزاران نفر از اكراد به اين شهر كوچ كردند و حالا اغلب اهالى به سه زبان (تركى٬ كردى و فارسى) صحبت مىكنند.

 

تركى سنقرى زبان مادرى ٥٠-٤٠ هزار مردم سنقرى است. ويژگيهاى آن بطور خلاصه عبارتند از:

 

فونم ها:

 

- در اين لهجه هفت مخرج صدادار موجود است. بر خلاف تركى آذرى [منظور تركى آذربايجانى مىباشد] و آناتولى "اى" كوتاه= يعنى "ı" و "اؤ=ö" وجود ندارد.

- بعلاوه مخرج "او˚=o" به "اۇ=u" و "اؤ=ö" به "اۆ=ü" و كسره [=eائ] به "اى=i" تبديل شده است. مثلا به "قو˚ل" (بازو)٬ "قۇل" و به "گؤز" (چشم) "گۆز" و به "گؤل" (استخر)٬ "گۆل" و به "گؤك" (آسمان)٬ "گۆك" و به جاى "ار" (شوهر)٬ "اير" و به جاى "ائو" (منزل)٬ "ايو" گفته مىشود.

- در تركى خراسان و ايناللو بويژه بعد از "گ"٬ "اؤ=ö"---ü<  و "o---u<" تلفظ مىشود.

- مانند لهجه ايناللو در هجاى دوم مخرج "اۇ=u" حاكم است مثلا : آرتۇخ [آرتيق] (زياد)٬ يئمه لۇ [يئمه لى] (خوردنى)٬ آرۇخ [آريق] (لاغر)٬ تاپدوۇخ [تاپديق] (پيدا كرديم)٬ ياغلۇ [ياغلى] (چرب).

 

- بنا به مشاهدات شخصى "او˚=o" در هجاى اول و حتى هجاى دوم وقتى باقى مىماند كه قبل از "و=v" ٬ "اۇ=u" ٬ "اى=i" ٬ قرار گيرد. مثلا تو˚ولاماغ (گول زدن و چرخانيدن)٬ قو˚وماغ (راندن)٬ الو˚اى= əloi [اليوى] (دستت را).

- "اي=i" در بعضى كلمات در هجاى اول بين كسره [=eائ] و "i" تلفظ مىشود مانند بيز (ما)٬ سيز (شما). كسره در اغلب موارد "i" تلفظ مىشود ولى قبل از صامت "ى" [y]٬ كسره خوانده مىشود. مانند: بئيراغ [بايراق] (بيرق)٬ قۇزئى (شمال)٬ قئينه ماغ [قايناماق] (جوشيدن)٬ ائيران [آيران] (دوغ)٬ همچنين در كلمات بئش (پنج)٬ اۇزئگ [اۆزۆك] (انگشتر).

- "آ=a" در بسيارى از كلمات فتحه [ə] خوانده مىشود: قره [قارا] (سياه)٬ قرقه [قارقا] (كلاغ)٬ يسسى [ياسسى] (پخ)٬ اۇرته [اورتا] (وسط)٬ قيسقه [قيسسا] (كوتاه)٬ ياره [يارا] (زخم)٬ آره م [آدام] (آدم)٬ بۇرده [بوردا] (اينجا)٬ اۇرده [اوردا] (آنجا)٬ قئيتماغ [قاييتماق] (برگشتن)٬ يئلاغ [يايلاق] (ييلاق)٬ بطور نادر هم فتحه تلفظ مىشود : اياغ [آياق] (پا).

 

صامتها:

 

- "ك" در آخر كلمات بعد از صائتهاى نازك "ى" و بعد از صائتهاى كلفت "غ" و يا "خ" خوانده مىشود: اوره ى [اۆره ك] (قلب)٬ چوره ى [چؤره ك] (نان)٬ گرچه ى [گئرچه ك] (حقيقت)٬ اۆرده ى [اؤرده ك] (اردك)٬ اينه ى [اينه ك] (گاو)٬ چۇخ [چو˚خ] (زياد)٬ يۇخ [يو˚خ] (نه)٬ اۇزاغ [اۇزاق] (دور)٬ بيچاغ [بيچاق] (كارد)٬ تۇرپاغ [تورپاق] (خاك)٬ پالجاغ [پالچيق] (گل)٬ آغ (سفيد)٬ بالۇغ [باليق] (ماهى).

- "ب" ٬ "پ" در بسيارى از كلمات "و v= "تلفظ مىشود: ديو [ديب] (ته)٬ داوان [دابان] (پاشنه)٬ قاواغ [قاباق] (جلو)٬ گۆوه ى [گؤبه ك] (ناف).

در اكثر موارد "ز" آخر كلمات "س" خوانده مىشود: دۇس [دۇز] (نمك)٬ تۇس [تو˚ز] (گرد و غبار)٬ ناماس [ناماز] (نماز)٬....

- "د" در وسط و هجاى آخر اغلب اوقات "ر" خوانده مىشود: آر [آد] (نام)٬ دارماغ [دادماق] (چشيدن)٬ دۇراغ [دو˚داق] (لب)٬ اۇرين [او˚دۇن] (هيزم)٬ اروار [آرواد] (زن).

- اگر قبل از "د" مخرج "ن" باشد "د" هم "ن" خوانده مىشود و اگر "ل" باشد٬ "ل" و اگر "س" باشد٬ "س" خوانده مىشود: گۆننوز [گۆندۆز] (روز)٬ ياننيرماغ [يانديرماق] (سوزاندن)٬ ايننى [ايندى] (الآن).

 

مورفولوژى:

 

- پسوند شماره هاى رديف هميشه "-جى" مىباشد: اوچومجى [اوچومجو] (سوم)٬ دوردومجى [دؤردومجو] (چهارمين).

- پسوند جمع "-لر"٬ "-له" مىباشد.

- "-دى" [-دير] (است) بعد از صامتهاى بىطنين "تى" مىشود: پيستى [پيسدير] (بد است). ولى بعد از صامتهاى طنين دار تغيير نمىكند: ايشيغدى [ايشيقدير] (روشن است).

"-دى" بعد از كلمات مختوم به "ل"٬ "-لى" و بعد از كلمات مختوم به "ن"٬ "-نى" و بعد از كلمات مختوم به "ر"٬ "-رى" تلفظ مىشود.: تاپيللى [تاپيلدى] (پيدا شد)٬ يونگوللى [يۆنگولدور] (سبك است)٬ ياخوننى [ياخيندير] (نزديك است)٬ قاريرى [قاريدير] (پير است)٬ گلليم [گلديم] (آمدم).

 

حالات اسم و ضمير:

 

- پسوند منسوبيت Genitive وجود ندارد. كيشى ايوى [كيشىنين ائوى] (منزل مرد)٬ اليم برماغى [اليمين بارماغى] (انگشت دستم).

- پسوند مفعول صريح مختلف است. بعد از پسوند ملكى حذف مىشود: اليم توت [اليمى توت] (دستم را بگير)٬ ولى در دوم شخص الو˚اي [اليوى] (دستت را) گفته مىشود. در ساير موارد بعد از صامتها٬ "اى i =" و بعد از صائتها "-نى" است . (مانند لهجه هاى ايناللو).

- پسوند مفعول به  Dativeو مفعول فيهLocative  ٬ هميشه فتحه است: الو اه [اليوه] (به دستت)٬ ايوده [ائوده] (در منزل)٬ بۇرده [بوردا] (اينجا)٬ الو˚ننه [الينده] (در دستت).

- پسوند مفعول منه  Ablativeحذف شده : "ايوده" به جاى "ائودن" (از منزل).

- پسوند وسيلهInstrumental  به جاى "-لا"٬ "-ايله" هميشه "-اينه" [اينن] است: قلمينه [قلمينن] (با قلمش).

- پسوند ملكى Possesive عبارتند از: -ايم (اليم= دست من)٬ -اۇ (الۇ= [الين] دست تو)٬ -ايى (الى=دست او)٬ -ايميز (اليميز=دست ما)٬ -اۇز (صدائى بين  o و u) (الۇز=دست شما)٬ -له رى (اللرى=دست آنها).

- ضماير شخصى عبارتند از: مه [من] (من)٬ سه [ سن] (سن=تو)٬ اۇ [او˚]٬ بيز (ما)٬ سيز (شما)٬ اۇلار [او˚لار] (آنها).

- ضماير ملكى عبارتند از: منيم (مال من)٬ سنۇ [سنين] (مال تو)٬ اۇنو [او˚نون] (مال او)٬ بيزيم (مال ما)٬ سيزۇ [سيزين] (مال شما)٬ اۇلارو [او˚لارين] (مال آنها).

- پسوند صفت تفصيلى "-راخ" و "-تر" مىباشد.

 

صرف افعال:

 

- شكل مسندى (خبر): منم٬ سن سه [سن سن] (توئى)٬ اۇرى [او˚دور] (اوست)٬ بيزاخ [بيزيك] (ما هستيم)٬ سيزسيز (شمائيد)٬ اۇلارديله [او˚لارديرلار] (آنهايند).

- زمان حال از فعل گلمك:

كلو˚رم [گليرم]٬ گلله م[گله رم٬ گلله م] (مىآيم)- گلو˚سه [گلرسن]٬ گليسه [گليرسن]-گلو˚ورى [گلير]٬ گلى [گلر] (غروه)-گلو˚راخ [گليريك]٬ گلئراخ [گله ريك]- گلو˚وسيز [گليرسينيز]٬ گلئسيز [گله رسينيز]-گلو˚وله [گليرلر]٬ گلئله [گله رلر].

- ماضى مطلق:

گلليم [ گلديم] (آمدم)- گللۇ [گلدين]- گللى [گلدى] – گللۇخ [گلديك] – گللۇز [گلدينيز] – گلليله [گلديلر].

- ماضى نقلى:

گلميشم [گلميشم] (آمده ام)- گلميشو˚و [گلميشسن]- گلمى [گلميش] – گلميشاخ [گلميشيك] – گلميشو˚وز [گلميشسينيز] – گلميشله [گلميشلر].

- ماضى استمرارى:

گلو˚ديم [گلرديم] (مىآمدم) – گلو˚ودۇ [گلردين] – گلو˚ودى [گله ردى] – گلو˚ودۇخ [گله رديك] – گلو˚ودۇز [گله ردينيز] – گلو˚ويله [گلرديلر] .

- ماضى بعيد:

گلميشديم (آمده بودم) – گلميشدۇ [گلميشدين] – گلميشدى – گلميشدۇخ [گلميشديك] – گلميشدۇز [گلميشدينيز] – گلميشديله [گلميشديلر].

- امر:

گليم (بيايم)- گه [گل]٬ گلگينه [گلگينن]- گسى [گلسين]٬ گله  – گلاخ [گله ك] – گلۇن [گلين]٬ گلۇز [گلينيز] – گسسيله [گلسينلر].

 

- پسوند ويژه زمان آينده ندارد (مانند لهجه ايناللو). براى زمان آينده از فعل معين خواستن استفاده مىشود:

- [آينده:]

ايسيورم گله م [ايسته ييره م گله م] (مىخواهم بيايم) – ايسيو˚سه گله سه [ايسته ييرسن گله سن] – ايسيو˚و گله [ايسته يير گله] – ايسيو˚وراخ گلاخ [ايسته ييريك گله ك] – ايسيو˚رسيز گله سيز [ايسته ييرسينيز گله سينيز] – ايسيو˚رلا گله له [ايسته ييرلر گله لر]

- الزامى:

گلمه لۇام [گلمه لىيم] (بايد بيايم٬ آمدنى ام) – گلمه لۇسه [گلمه لىسن] – گلمه لۇرى [گلمه لىدير] – گلمه لۇاخ [گلمه لىييك] – گلمه لۇسيز [گلمه لىسينيز] – گلمه لۇريله [گلمه لىديرلر].

 

- در تركىسنقرى پسوند وجه شرطى "سه"٬ "سا" و علامت سوال "مى" وجود ندارد.

 

خزينه لغات:

 

در تركى سنقر بسيارى از مفاهيم اجتماعى و اصطلاحات به فارسى و يا عربى است. ما در مصاحبه با مردم در حدود هزار لغت تركى سنقرى جمع آورى كرديم. در اينجا نمونه هايى از آنها نقل مىشود:

 

دادا [دده] (پدر)٬ آبا٬ نه نه (مادر)٬ قارداش (برادر)٬ باجى (خواهر)٬ او˚غل [او˚غول] (پسر)٬ قيز (دختر)٬ اۇشاغ [اۇشاق] (بچه)٬ اۆز [اؤز٬ اۆز] (خود٬ صورت)٬ اوزگه [اؤزگه] (بيگانه)٬ باش (سر)٬ گۆز [گؤز] (چشم)٬ بۆرن [بورون] (بينى)٬ آغز [آغيز] (دهان)٬ بيل [بئل] (كمر)٬ گۆسك [كؤكس٬ گؤيوس] (سينه)٬ امجه ى [امجه ك] (پستان)٬ اۆره ى [اۆره ك] (قلب)٬ قارن [قارين] (شكم)٬ قۇل [قو˚ل] (بازو)٬ دۆز [ديز] (زانو)٬ باغارۇغ [باغيرساق] (روده)٬ دۇراخ [دو˚داق] (لب)٬ گۆوئى [گؤبه ك] (ناف)٬ سۆروى [سۆدوك] (ادرار)٬ ايشه ى [ائششه ك] (خر)٬ قرقه [قارقا] (كلاغ)٬ بالۇغ [باليق] (ماهى)٬ گوننوز [گۆندوز] (روز)٬ ايننى [ايندى] (حالا)٬ سۇره [سو˚نرا] (بعد)٬ اۇس [اۆست] (بالا)٬ ايشايه [آشاغى] (پائين)٬ ايو [ائو] (خانه)٬ اير [ار] (شوهر)٬ ياخچى (خوب)٬ پيس (بد).

 

حالا نمونه اى از ترانه هاى مردمى نقل مىنمائيم:

 

دامنه دامه٬ داميميز [دامدان داما٬ داميميز] (بام هايمان پهلو به پهلو)

ياخۇننى ايوانيميز [ياخيندير ائيوانيميز] (ايوانهايمان نزديك)

سن اۇرده دو˚٬ من بۇرده [سن اوردا دور٬ من بوردا] (تو آنجا بايست٬ من اينجا)

گور اۇسسى دوشمنيميز [كو˚ر اولسون دوشمنيميز] (كور بشود دشمن ما)

 

از شعراى معاصر از آقايان "اميرى" (امير) و "على اكبر مظهرى" و ديگران مىتوان نام برد. اميرى در شعر فارسى نيز اشعار بسيار زيبايى دارد.

در خاتمه بايد گفت كه تركى سنقرى لهجه اى است بين آذرى [منظور تركى آذربايجانى است٬ زيرا لهجه سونقورى خود لهجه اى از تركى ايرانى و يا آذرى است] و ايناللو كه از نظر فونمها (تبديل "o---u<" و  "ö---ü<") به ايناللو نزديكتر است.

 

گئرچه يه هو!!!!