قوم - ساوه عاشیق موحیطي (1)

و کیتاب تانیتیمی

دوکتور علی قافقازیالی

کؤچورند‌ن:

کئچه‌ ن اون ایلده گئجه گوندوز اؤزونون و عائیله‌ سی‌نین و اؤیره نجی‌لری‌نین امه ‌یینی ایران تورک ادبییاتی و کولتورونه صرف ائده‌ ‌ن دوکتور علی قافقازیالی‌نین نئچه آی بوندان اؤنجه “ایران تورک عاشیق موحیطلری” آدلی کیتابی تورکییه ‌ده یاییملاندی. دوکتور قافقازیالی بابالاریمیز، زمخشری و کاشغارلی ماحمودون عرب و تورک اؤلکه ‌لرین قاریش قاریش گزدیکلری کیمی، ایران تورک شهه‌ ر، کندلرین قاریش قاریش گزیب، عاشیقلارلار(aşıqlarla) یاخیندان گؤروشوب دانیشارکن بو کیتابی توپلاییب‌دیر. دئمه‌ لی ایندی ایران یازارلاری‌نین ایچینده “قوم ـ ساوه” ماحالی‌نین یئرلی تورک توپلومو بیر “تانینمامیش آدا” کیمی اولاراق، دوکتور قاقفازیالی بو آدانی کشف ائدیب‌دیر. البت ایکی یازاریمیز، رحمتلی علی کمالی و مهران بهاری‌نین امک‌لرین ‌ده اونوتمامالی‌ییق.

من اؤزوم دوکتور به ‌یین چابالارینا بو ساحه‌ ده یاخیندان تانیق اولوب، و اونا اؤره کدن ساغ اول دئمیشه‌ م. او گون‌لر دوکتور به ‌ی بیر هفته ‌یه یاخین قومدا “تورک ادبییات اوتاغی”نا قوناق اولوب، و اوتاقدا اویه اولان نئچه گنج اونو دستکله ‌ییردیلر. آمما دوغروسو دوکتور به ‌یین سارسیلماز و هر گون 18 -19 ساعاتا قده‌ ر چالیشدیغی هامینی یوروب نهایت اؤز آرامیزدا بؤلوشوب و هر کیمسه معین ساعاتلاردا دوکتور به ‌یین خیدمتینده اولماق قرارینا گلمیشدیک. و اؤِز ایچیمیزده اونا “دمیر حوجا” لقبی وئرمیشدیک.

سونرالار دوکتور به ‌یین اوغلو یاووز سلیم به ‌یله گؤروشدوکده بو ماجرانی اونا نقل ائتدیم، یاووز به‌ ی “آتام ائله بوردا دا بئله دیر، گئجه گؤندوز تانیماز” دئدی.

دوکتور قافقازیالی، تکجه گونئی یوخ، بلکه قوزئی‌ عاشیق موحیط‌لرینی تانیتدیرماقدا، و حتی اورتا آسیادا اولان اوزان صنعتی اوزره چوخلو زحمت چکیب و بو ساحه‌ ده دئمه ‌لی ان زنگین و تایسیز معلوماتا مالیک اولان بیر اینسان‌دیر.

دوکتور قافقازیالی‌نین اثرلریند‌ن:

ایران تورک ادبییاتی آنتولوژیسی 6 ج” (دؤرد مین صحیفه‌ یه یاخین بیر دائره المعارف)
میکائیل آزافلی‌نین دیوانی‌
قیرخ ایل‌لیک قارا گونلر (نمایشنامه)
ائرمنی مظالمی

و… آد آپارماق اولار.

“ایران تورکلری عاشیق موحیطلری” آدلی کیتاب بو ایل (2006) 313 صحیفه ‌ده ارزروم شهه‌ ری‌نین افسئت اثر یاییم ائوینده یاییملانیدیر.

بو کیتاب 8 بؤلومدن عیبارت‌دیر:

تبریز قاراداغ عاشیق موحیطی
اورمو عاشیق موحیطی
سولدوز قاراپاپاق عاشیق موحیطی
زنجان (زنگان) عاشیق موحیطی
قوم- ساوه عاشیق موحیطی
خوراسان – تورکمن‌صحرا عاشیق موحیطی
قاشقای عاشیق موحیطی
عاشیق موحیطلری‌نین موقاییسه‌سی

هر بؤلومده بحث‌لر بئله دوام تاپیر، اؤرنه‌ ک اولاراق تبریز قاراداغ عاشیق موحیطینده باشلیق‌لار بئله ‌دیر:

تبریز قاراداغ عاشیق موحیطی‌نین دئموگرافیک یاپیسی
تبریز قاراداغ عاشیق موحیطینه منسوب قدیم عاشیقلار
تبریز قاراداغ عاشیق موحیطینده قوللانیلان چالغی آلت‌لری و آؤزه ‌للیک‌لری
تبریز قاراداغ عاشیق موحیطینده بولونان عاشیق – اوزان ادبییات اوجاقلار
تبریز قاراداغ عاشیق موحیطی خالق حیکایه لری و دستانلاری
تبریز قاراداغ عاشیق موحیطی عاشیق هاوالار
تبریز قاراداغ عاشیق موحیطینی بسله ‌یه ‌ن قایناقلار
تبریز قاراداغ عاشیق موحیطینه منسوب چاغداش عاشیقلار
تبریز قاراداغ عاشیق موحیطینه منسوب بالابانچی‌لار
تبریز قاراداغ عاشیق موحیطینه منسوب قاوالچیلار
تبریز قاراداغ عاشیق موحیطینین قدیم اوستاد عاشیقلاریندان بعضی‌لری

کیتابدا هر موحیطین چالغی آلت‌لری، و عاشیق بالابانچی‌لار و ها بئله عاشیق ادبییاتین آراشدیران یازیجلارین شکیل‌لری ده بول بول گتیریلمیشدیر.

کیتابین تصحیحینده یازارین ایکی اؤیره‌ نجیسی: دوکتور بهادر گوجو یئته ‌ر، و حمزه قولو قیسا دا یاردیمچی اولوبلار.

طبیعی‌دیر کی ایندی ‌یه کیمی تبریز، اورمو و زنگان عاشیقلاری‌نین اوزه‌ رینده گونئی درگی‌لرینده آز چوخ آراشدیرمالار و یازی، مقاله و کیتابلار یاییلیب‌دیر. آمما قوم، قاشقای و خوراسان تورک عاشیق موحیط‌لری حاقدا بیلگی‌لریمیز یوخ کیمی‌ایمیش. اونا گؤره ‌ده چالیشاجاییق، کیتابین اوچ سون بؤلومونو، یانی قوم – ساوه، قاشقای، و خوراسان ـ تورکمنصحرا عاشیق موحیط‌لری بؤلوملرینی کؤچوروب، اینترنیت صحیفه‌ لرینده اوخوجولاریمیزین قوللوغونا چاتدیراق. اومورام بو یازیلارا تنقیدی یا باشقا بیر باخیشی و آچیقلاماسی اولان اوخوجولار آشاغیدا گله ن ایمیل آدرسینه مکتوب یازیب، اؤز گؤروشلری بیلدیرسین‌لر. طبیعی‌دیر کی بو گؤروشلر کیتابین گله ‌جک یاییملاریندا یاردیمجی اولا بیله‌ ر.

[1] akafkasyali@ho…
[2] heydarbayat@ya…

درین سایقیلارلا

قوم – سید حیدر بیات

قوم ساوه عاشیق موحیطی (1)

1. قوم-ساوه عاشیق موحیطي’نين دئموگرافيک ياپيسي:

تورک عاشیق‌لیق گله‌ نه ‌یی نين چوخ جانلي اولاراق ياشاديغي موحیطلردن بيريسي ده‌ قوم-ساوه عاشیق موحیطيدير. بو موحیطي، کرج، قزوین، ابهر، قیدار، بيجار، اسداباد، نهاوند، عراق، کاشان، قوم و تهران شهه‌ رلري احاطه ائتمکده ‌دير. قوم-ساوه عاشیق موحیطي داخیلينده بو اؤ‌نمه‌لي يئرله‌ شيم يئرلري بولونماقدادیر: آبگرم، آوج، باهار، بويون زهرا، جعفرآباد، ابهر، عراق، فراهان، اسداباد، اشتهارد، قاراقان، همدان، هشتگرد، کازيران، قزوین، کبودر آهنگ، کرج، قیدار، کومیجان، قوم، ملاير، مزليقان، مرداباد، نهاوند، نووبران، رباط کریم، رزن، رودبار، تفرش، ساوه، ساوج بولاغ، شهریار، تهران، تويسرکان، اورودرگزين، ورامين، زرند.1

قوم-ساوه عاشیق موحیطينين عاشیقلاري زنجان، شیراز، فيروزاباد، مشهد كيمي چوخ اوزاق تورک موحیطلرینه ده دعوت ائديلمکده ‌ديرلر.

“قوم-ساوه عاشیق موحیطينده مسکون بولونان تورک بويلاري (طایفالاری‌) نين باشليجالاري بونلاردير: آجيرلو، آفشار، امله، باهارلي، بايات، بیگدلی، جلاللي، دئل‌لر، گئلباغی، خلج، حاللاچ، خدابنده ‌لو، قاجار، قارا-گؤزلو، قاراپاپاق، کلون، کنگرلو، کؤسه‌ لر، کورد-بئگلو، لک، محمدلي، موغانلي، موسولو، سولدوز، شاه سئون، تورکاشوئد، تورکمن، يارجانلي، زه ‌غل، زرگر، ذوالقدر.

بو بؤلگه‌ ده ياشايان تورکلرين بير قیسمي هله يايلا حاياتيني داوام ائتتيرمکده‌ دير. حئیوان سورولري ایله بيرلیکده يازلاري یایلاقلارا گئتمکده‌ ديرلر. بير چوخ تورک بويو كيمي بونلار دا ياز مئوسمینه ” ياي ” دئیه ‌رلر. بونون ايچين ده يازين بارينديقلاري و قوناقلاديقلاري يئرلره “یایلاق” و یا ” يايلا” آدي وئريلير. قیشين قوناقلاديقلاري يئرلره ايسه ” قیشلاق ” دئییلير. همدان ايله قیدار آراسينداکي قاراقان داغلاري یایلاقلاريدير. ساوه، قوم و تهران اوچگئنينده قالان بؤلگه‌ ايسه قیشلاقلاريدير. بو موحیطه شاهسئون حوزه‌ سی ده دئییلیر.

قدیم تورک يوردو اولان بو بؤلگه ‌ده، چوخ اونلو تورک عالیملری يئتيشمیشدیر. اوستاد شاعير تئلیم ‌خان، اوستاد شاعير خوندابلي مهجور، رشیدالدين فضل‌الله، عین القضات همدانی، شاعير بسته‌کار ابولقاسیم عاريف، شاعير تورکمن ماحمود (تئلیم‌خانين تورونو)، فيلوسوف قيرچي قايخان خلجلي، شاعير رضاعلی، همدانلي غیب علی، بويوک تورک دوشونورو جمال الدين آفغانی اسدآبادی، آراشديرماجي يازار علی کمالی بونلارداندير.

5.2. قوم-ساوه عاشیق موحیطي’نه منسوب اوستاد عاشیقلار:

بو بؤلگه‌ خالقينين یاخین زامانا قده‌ ر کؤچه‌ به حاليندا ياشامالاري و عاشیقلارين دا اونلارلا بيرلیکده داغلاردا، يايلالاردا ثابت اولمايان مکانلاردا صنتلريني ايجرا ائتمه ‌لري، اثرلرينين قئیده گئچمه ‌سينه ايمکان وئرمه ‌میشدیر. سون يوز ييل بويونجا قاشقای تورکلري ایله بيرلیکده بونلارين دا سوره‌ کلي حکومت گوچلري طرفيندن تعقیب و تادیب ائديلمه ‌لري ده عاشیقلارين اثرلرينين توپلانماسيني انگل‌له‌ یه‌ ن بير دیگر گوچ اولموشدور.

ایندیليک بو بؤلگه‌ ده سون يوز ایلده ياشاميش بير میقدار عاشیقين وارليغيني تثبیت ائده بيلديک. اومود ائدیریک کي آراشديرمالاريميزي سوردوردویوموزده باشقا عاشیقلارين و اونلارين اثرلرينين ايزينه راستلاياجاییق.

“قوم-ساوه عاشیق موحیطينده حتی زنجان، سولدوز، خوراسان كيمي دیگر ايران تورک عاشیق موحیطلرینده اوستاد تئلیم‌خان3 آدلي تورک اوزاني عاشیقلارين پيري، اوستادي قبول ائديلمکده‌ دير. بوتون عاشیقلار اونون شئعرلریني ازبر بيليرلر. اوستاد تئلیم ‌خانين (تئليم خان، 1742 - 1829) ايکي شئعري:

محمد

ازل حاق نوروندان قدرت قلمین
یازدی عرش- موعللایا محمد
کوفرون گونو يانديريردي عالمی
شوکور آللاه سالدي سايه محمد.

منع ائديب باطيلي حاققی بويوران،
حلالی حرامدان سئچيب آييران،
بوتلاري سينيديريب منبر قئييران،
قدم باسان موصللایا محمد.

بو تخته بو تاجا تبارک اللاه،
ايبراهيم ده سالدي کعبه بئيت ‌اللاه،
موسا تور’دا، کيليسادا روح ‌الله،
ميندي گئتدي او سمايا محمد.

عرشدين بوئيانيندا کلام-ي رواج
ملکلر باشیندا نور دورور تاج
دؤردونجو آسماندا گئتدي وئردي باج،
انگشترین یدواللاها محمد.

عاريف بيله‌ ر بو کلامي بو ديني،
اوخورلار حق کيتابيندا ياسيني،
يارب اولور باخا قييامت گونو،
تئليم کيمي بینوايا محمد.

شئیخ صنعان

شئیخ ـ ی صنعان کيمي ترسا سئوميشه‌ م،
راستا يوللاريمي کئج ائیله‌ میشه‌ م.
بير ناخلف کسه دوچار اولموشام،
باشیمنان عاقليمي نئجه ائیله‌میشه‌ م.

ضرر اولوب، ائله‌ديیيم ائتديیيم،
کاساد اولوب بازارلاردا ساتدیغیم،
الدن چيخيب تور آتديغيم توتدوغوم،
قوودوغوم جئيراني نئجه ائیله‌میشه‌ م.

بير وفا گؤرمه‌ديم سولطاندان خاندان،
بير تيکان چيخاردان اولمادي جاندان،
قونشولاريم کؤچوب اويان باياندان،
آراليق ائويمي اوج ائیله ‌میشم.

آللاه بيلير نه قده ر پاکام آري‌يام،
نئجه بخت -ی قارا شوم سيتاره ‌یه م،
محنت املاکينين دروگری‌یه م،
دريب غم خرمنين دج ائیله ‌میشه‌ م.

اله‌ نمیشه‌ م يوز مين يوز مين الکد‌ن،
چيخميشام من نئچه شطط-ی کلکد‌ن
خبر آلسان مني چرخ-ي فلکدن،
دئيه ‌ر تئليم’ينه ‌ن لج ائیله ‌میشه‌ م.

“قوم-ساوه عاشیق موحیطينده عاشیقلار طرفيندن اوستاد قبول ائديله‌ ن و شئعرلري اوخونان بير دیگر اوستاد شاعير ده خوندابلي مهجور’دور. حاياتي حاققیندا چوخ شئي بيلينمير. خوندابلي مهجور’دان بير شئعر:

نادان اولما

دلی کؤنول نادان اولما،
ائل چکمه‌ آشینالاردان،
مئيلين غوربت ائله سالما،
نه گؤردون بیگانه ‌لردئن.

باد صبا کيمين اسمه‌،
بولبول تک گولشند‌ن کوسمه‌،
هامي يئره قدم باسما،
عیبرت آل نابينالاردان.

عشقین سبوسوندان ايچمه‌،
هر چاتانا گؤيلون آچما.
گنج ايچون چؤللره قاچما،
گئت آختار ويرانه ‌لردئن.

مئيلين سالماگينان يادا،
غم چکمه‌ فاني دونيادا،
دوست اوچون اؤزون سال اود’ا
کم اولما پروانه‌ لردن.

نئيليره ‌م دونيانين مالين،
گؤيلوم ايستير يار جامالين،
خونداپلي مهجور’ون حالين،
گئت سوروش ديوانه ‌لردن.

5.3. سون يوزایلده ياشاميش اوستاد عاشیقلار:

عاشیق محمد علی کرفسلی (همدان کرفس اؤلوم.1966)،
عاشیق عزیز خان (گازيران-اؤلوم. 1976)،
عاشیق يوسوف يئرقانلي (اليشار-قاراقان-ساوه اؤلوم. 1977)،
عاشیق محمد علی صوفولار (انجیلاوند-ساوه، اؤلوم. 1985)،
عاشیق جوز علی (همدان اؤلوم. 1966)،
عاشیق محمد حسن سنگکلی (مه‌ ره ‌غئي-سنگکلی 1986)،
عاشیق صیدق علی ریضایی (همدان اؤلوم. 1991)،
عاشیق يوسوف ایسماعیلی (بندي چايير ساوه اؤلوم. 1996)،
عاشیق ایسماعیل رشیدی (ساوه اؤلوم. 1996)،
عاشیق محرم سلمانی (ساوه زرند اؤلوم.1996)،
عاشیق ایسماعیل شاهمرادی (قیلیچ کندی قاراقانی-ساوه اؤلوم. 1996)،
عاشیق قاسیم تمدن (همدان اؤلوم. 2001)،

عاشیق عزیز خان هم چؤگور (ساز) هم ده ساز (زورنا) چالارميش. بو اوستاد عاشیقلاردان هيچ بيرينين ائلده موجود اثري یوخدور.