Tuesday, November 18, 2008

سنقر (سونقور)، ريشه شناسي و وجه تسميه آن



سونقورSunqur
سنقر


نامهاي تركي شهرها و اماكن جغرافيائي آزربايجان و ايران، ريشه شناسي و وجه تسميه آنها

مهران بهاري

يكشنبه، ١٦نوامبر- ٢٠٠٨
آراگون، اولو سويوق آيي، سيچان ايلي
Aragün, Ulusoyuq ayı, Siçan ili

http://toponimler.blogspot.com/

سونقورSunqur
سنقر


سونقور كلمه اي تركي است كه به تنهائي و يا در تركيبات گوناگون در نام شهر و روستاهاي متعددي وجود دارد مانند سنقر (دهي از دهستان ميان کوه بخش چپيشلي (چاپشلو) در شهرستان ترك نشين دره گز افشار يورد در شمال شرقي ايران)، سونقور اووا (سنقر آباد، در اطراف كرج، باخزر، كندوان،...)، سونقوراق (سنقرك)، سونوقورا (سنقره)، ... يكي از مشهورترين آنها شهري از آزربايجان به همين نام است كه امروزه در تقسيمات كشوري در تركيب استان كرمانشاهان در غرب ايران قرار داده شده و مركز شهرستان سنقر و كليائي است. كليائي نام بخش كردنشين اين شهرستان است. از آنجائيكه اين شهرستان از دو قسمت ترك نشين و آزربايجاني سنقر و كردنشين و كردستاني کليايي تشکيل يافته بود، به نام سنقر و کليايي ناميده شد. شهرستان سنقر و کليايي از شمال به شهرستان آزربايجاني قوروا (قروه) در استان كردستان، از شرق به شهرستان آزربايجاني اسدآباد در استان همدان، از جنوب به شهرستان صحنه و از غرب به شهرستان کامياران محدود مي‌شود. شهرستان سنقر و كليايي از نواحي جالب توجه و زيباي استان كرمانشاه است كه در جلگه هموار و زيبايي واقع شده و اطراف آن را رودخانه، سبزه زار، باغات و بيشه زار فرا گرفته است و قله‌هاي كوه‌هاي آن تا اواخر تابستان از برف زمستاني مي‌درخشد.

در دوره صفويه اسدآباد و سنقر آزربايجان يك واحد اداري شمرده مي‌شده ‌اند. پس از آن تا زمان شاه عباس صفوي اين منطقه به همراه بخش بسيار بزرگي از غرب و جنوب آزربايجان ضميمه قلمرو امپراتوري عثماني گرديد. در دوره افشاريه و زنديه سران ايل کليايي که خود را از اعقاب صفي خان از خانهاي دوره صفوي مي‌دانند به حکومت سنقر منصوب شدند. در اين دوره نام قسمت کردنشين شهرستان سنقر و كليائي از اسم اين ايل ماخوذ و به کليايي معروف شد. در زمان فتحعلي شاه قاجار فرزند وي فتح‌الله ميرزا به حكومت سنقر گماشته شد. سپس اين ناحيه با نواحي كنگاور (نك. كنگه وه ر)، ملاير و تويسركان (نك. توي سرگه ن) كه همه در حاشيه آزربايجان ائتنيك و تاريخي قرار دارند يكي شده و تحت حكمفرمايي شاهزاده شيخعلي ميرزا (پسر فتحعلي شاه) قرار گرفت. در زمان ناصرالدين شاه سنقر و كليايي بار ديگر ضميمه اسد آباد در آزربايجان شد.

سنقر و نواحي ترك نشين آن، ادامه طبيعي مناطق ترك نشين استان آزربايجاني همدان و به ويژه شهرستان اسدآباد اند. زبان مردم شهر سنقر، قلعه فرهاد و برخي روستاهاي پيرامون تركي و زبان ساكنان روستاهاي غرب آن كردي است. در دهه ها و سالهاي اخير بويژه حين جنگ ايران و عراق، دهها هزار تن از كردان ايراني و عراقي به اين ناحيه ترك نشين مهاجرت نموده اند. به صورتي كه اكنون تركان در اين شهر تاريخا تركي و آزربايجاني به صورت اقليت در آمده اند. در سنقر همچنين گروه كوچكي از فارسان (عمدتا كارمندان و نظاميان) ساكنند. در نتيجه بسياري از ساكنين شهر به دو و يا سه زبان آشنائي دارند. در مجموع تركان اين ناحيه در مقايسه با ديگر بخشهاي حاشيه اي آزربايجان به درجات بيشتري از روند فارسسازي و آسيميلاسيون ملي متاثر شده اند.

ريشه شناسي

١-سونقور Sunqur: كلمه اي تركي بوده و به معني نوعي پرنده وحشي، و مرغ شکاري كوچكتر از توغرول، بزرگتر از قرقي؛ نوعي باز كه از انواع ديگر بازها درشتتر و قويتر است؛ عقاب و يا شاهين درشت و نيرومند است. فرمهاي گوناگون آن در زبانهاي تركي: سنقر، سونقار، سنقار، سينقور، سونغور. وام واژه اي ديرين در زبان مغولي (با تغيير حرف "س" به "ش": شينقور): شينقور (تاريخ سري مغولان)، شونخور (اوردوس، خالخا، بوريات، قالموق)، شونقار، شونغار، شومقار، ... فرم مغولي در شكل شونقور به زبان تركي داخل شده است. اين كلمه از زبان تركي وارد زبانهاي فارسي و عربي شده است.

در ادبيات فارسي به تركي بودن نام اين پرنده و زيستن آن در مناطق سردسير شمالي ترك نشين (خزر، بلغار، ...) اشاراتي شده است: "پرنده اي است شکاري مثل باز که در هندوستان بواسطه حرارت نزيد و اين ترکي است" (غياث اللغات). ويا:

عدلش بدان سامان شده، کاقليمها ويران شده
سنقر بهندستان شده، طوطي ببلغار آمده (خاقاني)

سنقري را کز خزر يا سردسير آموخته
در حبش بردن بگرما برنتابد بيش از اين (خاقاني)

٢-سونقور پرنده شكاري شاهان ترك بوده است: "سنقر به معني سنقار و آن مرغي باشد شکاري از جنس چرغ گويند. بسيار زننده ميباشد و پيوسته پادشاهان بدان شکار کنند" (برهان).

٣-اسم سنقر در نام يا لقب برخي از شاهان، فرمانروايان و فرماندهان ترك بكار رفته است مانند باي سونقور، آغ سونقور، قارا سونقور، آلپ سونقور و غيره .... "كوذئگوموز آلپ سينقور تكين" (دامادمان آلپ سونقور تكين). اين نام قبل از اسلام نيز در ميان تركان مرسوم بوده است، چنانچه نام فرمانده هياطله (آغ هونها) در جنگ با پيروز (فيروز) پادشاه ساساني كه به شكست و كشته شدن دومي در سال ٤٨٤ ميلادي منجر شد، "آخشنوار" و يا "آخشينقار- آق سونقور" بود كه از وي در شاهنامه به شكل "خوشنواز" ياد مي شود (پس از اين جنگ دولت ساساني خراجگزار دولت آغ هون هپتالي شد). بعدها در دوره اسلامي بويژه به عهد سلجوقي و بعد از آن، "سنقر" به يكي از رايج ترين اسامي مردان ترك تبديل شده است، مانند نام سنقر بن مودود بنيانگذار دولت تركي اتابكان فارس يا سلقريان.

٣-در تركي قديم به هنگام فوت امپراتوران ترك عبارت "سونقور بولماقSunqur bolmaq " گفته مي شد (خاقان سونقور بولدوXaqan sunqur boldu -امپراتور فوت كرد). احتمالا اين اصطلاح در رابطه با عقيده تناسخ در ميان تركان شاماني و آنيميست باستان است كه به رجعت خاقانهاي خود در قالب پرندگان و حيوانات نيرومند و درنده باور داشته اند.

وجه تسميه

در استان كرمانشاه و كردستان شهرها و روستاهاي ديگري نيز با نام پرندگان و مرغان شكاري موجودند، مانند روستاي "دوغانDoğan " (طوغان) به معني شاهين در شهرستان قوروا (قروه) در استان كردستان. با اين همه به نظر مي رسد كه نام شهر سونقور آزربايجان برگرفته شده از نام يكي از فرماندهان دوره امپراتوري تركي سلجوقي به همين نام باشد، مانند نام شهر آزربايجاني بيجار (نك. بيجار-بايجار) در استان كردستان كه باز از نام يكي از امراي ترك گرفته شده است. اكنون بقعه اي كه در محل به بقحه مالك معروف است از اين دوره بر جاي مانده است و در برخي از منابع احتمال داده شده كه سنقر نامي كه اين محل را از سوي شاهان عصر داشته است در آن مدفون باشد. علاوه بر آن گفته مي شود كه در دوره امپراتوري تركي سلجوقي، اميران شهر سونقور آزربايجان در استان فعلي كرمانشاهان و پيرامون آن به نام "آق سنقرAğsunqur " معروف بوده‌اند. بواقع قديمي ترين متني که نام سنقر بدين صورت در آن آمده، کتاب تواريخ سلاجقه مربوط به همين دوره است. يكي از دولتهاي آزربايجاني پيش از مغول نيز آق سنقريان (آغ سونقورلولارAğsunqurlular -احمد يليان، ١٢٢٧-١١٠٧) نام داشته است. در ميان فرمانروايان اين دولت تركي آزربايجاني، آق سنقر نامي ديده مي شود كه بيش از ديگران با نواحي جنوبي آزربايجان يعني همدان و پيرامون آن (كه شهر سنقر در آن جاي مي گيرد) پيوستگي دارد. در زير به اين سلسله آزربايجاني و سپس به سه تن از فرمانروايان برجسته ترك آزربايجاني كه داراي نام سنقر بوده اند به اختصار اشاره مي شود:

سلسله آق سنقريان آزربايجان: دولت آق سنقري و يا احمد يليان، دولتي تركي-آزربايجاني است كه پس از فتح آزربايجان توسط تركان سلجوقي، بيش بر يکصد سال بر بخش اعظم آن حکمروايي داشته است. اين دولت پس از حمله مغولان به آزربايجان و از جمله به مراغه پايتخت آق سنقريان، منقرض گرديد. فرمانروايان خاندان آق سنقري عبارتند از امير احمد يل، آق سنقر يليان، ارسلان ابه يليان (آرسلان آبا، نك. آوه-آبا، نك. آسلاندوز)، فلک الدين بن ارسلان ابه، علاء الدين کرپا ارسلان (نك. قوروا-قروه)، پسر علاء الدين و بانوئي از نوادگان علاءالدين.

آق سنقر احمديلي: وي از اميران بزرگ سلجوقي در مراغه و آزربايجان بود. در سال ١١٣١ م، سلطان محمود (پسر سلطان‎محمدبن ملکشاه) در همدان آزربايجان درگذشت و آق سنقر كه اتابک داوود وليعهد و پسر سلطان محمود بود، به اتّفاق ابوالقاسم دَرْگَزيني اَنَس‎آبادي وزير (نك. درگز-درجزين-درگزين)، داوود را به جاي او به تخت نشاند. بسياري از جنگهاي آق سنقر با رقباي خود در نزديكي همدان امروزي رخ داده است. آق‎سنقر در جنگ ميان ملک داوود با طغرل (توغرول-برادر سلطان محمود در آزربايجان كه دعوي سلطنت داشت) در نزديکي همدان، از فرماندهان سپاه ملک داوود بود. از کسان طغرل، قرا سنقر (قاراسونقور) به زنگان (نك. سينقان-زنجان) گريخت و بيشگين (نك. پيشگين-مشگين شهر) و ديگران نيز به اردبيل رفتند. آق سنقر شهر اردبيل را براي مدت نسبتا" طولاني در محاصره گرفت. سلطان طغرل، قرا سنقر را به جنگ ايشان فرستاد و وي در خارج از شهر اردبيل با سپاه آق سنقر روبرو شد. در اين جنگ، قرا سنقر شکست سختي خورد. پس از آن آق سنقر، به جنگ با مسعود برادر ديگر سلطان محمود برخاست و تبريز را محاصره کرد تا اواخر دسامبر ١١٣١، با يکديگر از در سازش در آمدند. در سال ١١٣٣ نيز آق سنقر همراه مسعود براي جنگ با طغرل روي به همدان نهاد. در اين جنگ طغرل شکست خورد و به ري گريخت و مسعود بر همدان آزربايجان و شهرهاي اطراف چيره گرديد. ولي در همان ايام که شکوه و توانايي آق سنقر بي‏اندازه شده بود، در مرغزار قَرِاتگين (قاراتيگين، نك. بهار-قراتگين)، در نزديک همدان و در چادر خود، همچون پدرش احمد يل، به دست چند تن از باطنيان و با ضربات کارد کشته شد. ابن اثير مي‏نويسد: "آن کسان را مسعود برانگيخت که او را بکشتند". ظاهراً اين کار به انگيزة ترس مسعود از شوکت و اقتدار آق‎سنقر در آزربايجان و به تحريک وزير طغرل ابوالقاسم درگزيني انجام يافته است. نظامي گنجوي (١٢١٧م) هفت‎پيکر خود را به نام علاءالدّين يکي از نوادگان آق‎سنقر سروده است.

اتابك سونقور، نياي دولت تركي سالغوريان در جنوب فارسستان: اتابك سونقور نياي سالغوريان كه در اصل از تركمانان كارگزار سلجوقيان بوده اند، ميباشد. حكومت اتابكان سالغوري فارس-كرمان يكي از نخستين نمونه هاي حكومتهاي محلي تاسيس شده توسط تركهاي آزربايجاني در فارسستان (پرشيا) و در خارج خاك آزربايجان است. سالغوريها مانند اكثر ديگر دولت هاي تركي به داشتن حكمرانان زن (آبيش خاتون، تركه¬ن خاتون) مشهور بوده اند، پديده اي كه در ميان اقوام ايراني زبان فوق العاده نادر است. در ميان سالورها زناني مانند بورلا خاتون و سالور بارچين كه به امارت رسيده اند نيز ديده ميشوند.

آق سونقور قسيم الدوله، جد خاندان تركي زنگي و اتابكان موصل: وي يكي از ياران و امراي بزرگ جلال‎الدين ملکشاه سلجوقي و والي حلب از ١٠٨٦م به بعد بود. نام پدر او آل‎ترغان از قبيله ترك «ساب‎يو» است. مورخان او را اميري عادل و نيکوسيرت و با سياست توصيف کرده اند. در ايام حکومت آق ‎سنقر عدل و امنيت و ارزاني در زمينهاي متصرفي او حاکم بود. آق‎سنقر حلب را نيز به خوبي اداره کرد و در آنجا امنيت کامل برپا ساخت و پيرامون شهر را از دزدان و راهزنان پاک کرد، تا آنجا که شهر حلب در زمان او مرکز تجارت گرديد و بازرگانان از هر سوي روي به ان شهر نهادند.

ريشه شناسي و وجه تسميه هاي نادرست

١-در برخي منابع فارسي و دولتي گفته مي شود: "سنقر در لغت فارسي به معني (پرنده) شكاري است". اين بيان صحيح اما ناقص، با ذكر نكردن اين واقعيت كليدي كه سنقر كلمه اي تركي و وام واژه اي در فارسي است، در خواننده ناآشنا اين فكر نادرست را القا مي كند كه سنقر كلمه اي فارسي است.

٢-گفته مي‌شود كه "سنقر در ابتدا يك اردوگاه مغولي بود كه بعدها به شهر تبديل شده است". اما بر خلاف اين ادعا به نظر مي رسد اين شهر آزربايجاني، كه نام خود را از يكي از فرماندهان و اميران دوره امپراتوري تركي سلجوقي برگرفته باشد، بسيار پيشتر از آن موجود بوده است.

٣-برخي ادعا نموده اند: "احتمال مي‌رود اين پرنده در اين شهرستان وجود داشته و به همين جهت اين ناحيه به سنقر معروف شده‌است". البته اين احتمال ضعيف وجود دارد، اما احتمال اقوي آن است كه نام اين شهر منسوب به يكي از فرماندهان و بزرگان تركي دوره سلجوقي و ترجيحا حكام دولت تركي آزربايجاني آغ سنقر بوده است.

نتيجه

نام شهر آزربايجاني سونقور، مانند بسياري از شهرها و روستاها و رودها و كوهها در مناطق آزربايجاني و غيرآزربايجاني استانهاي كردستان و كرمانشاهان، كلمه اي تركي است. سونقور در زبان تركي به معني نوعي مرغ شكاري (شاهين و عقاب) كه مرغ شكاري و سمبل سلاطين و شاهان ترك بوده مي باشد. نام اين شهر آزربايجاني از اسم يكي از اميران دوره امپراتوري تركي سلجوقي برگرفته شده است.

0 Comments:

Post a Comment

<< Home